Doseljavanje Srba na Balkan i prva država

Teritorija Balkanskog poluostrva na koju će se Srbi, slovensko pleme,
naseliti i gde će stvoriti svoje države bila je nastanjena od pradavnih
vremena. Naučnici smatraju da su zemlje zapadne i srednje Evrope bile
naseljene već u prvom odseku pleistocena (diluvij, ledeno doba), a da
se u oblastima Balkanskog poluostrva čovek pojavljuje u periodu
poslednje glacijacije (alpska glacijacija - Njurm). U to doba hladne
klime pre 40000 godina, večiti led spuštao se do 1500 m nadmorske
visine. Prve ljudske zajednice tada su živele u pećinama. Na
osnovu izučavanja pećina, naročito pećine pod Jerininim brdom u selu
Gradac i Risovače na Venčacu može se izgraditi izvesna slika njihovog
života. Bile su to ljudske zajednice od 10-15 članova, od jedne do tri
biološke porodice, a njihovo privređivanje bilo je uglavnom sakupljanje
plodova i lov. Taj čovek, već homo sapiens, obrađivao je kamen i kosti
i na taj način pravio oruđe i oružje. U prvo vreme lovio je krupne
biljojede (džinovske jelene, divlje konje, goveda), a u izmenjenim
klimatskim uslovima (zavladavanja predarktičke klime) i mamute,
nosoroge, lavove i hijene. Usled velikog zahlađenja (virmska
glacijacija, Njurm 3) oko 25000 godina pre n.e. došlo je do napušanja
pećina i prestanka ljudskog života. Time se završava prvo poglavlje
istorije ljudskih zajednica na teritoriji Srbije.
Nova etapa počinje sa promenom klime,
krajem ledenog doba (nova geološka epoha - holocen). Na osnovu
ispitivanja arheoloških nalazišta u Đerdapu utvrđeno je da se tamo
razvila jedna od najsloženijih kultura praistorije, koja se prema
jednom velikom dunavskom viru, naziva kultura Lepenskog Vira (7000-5500
godina pre n.e.). Najstariji ljudi ove kulture živeli su već u
naseljima, a u zajednicama od dve do četiri biološke porodice. Kasnije,
sa priraštajem stanovništva, gradili su naseobine po utvrđenom obrascu.
Sahranjivanje je bilo van naselja, a dolazi i do usavršavanja izrade
alata i oružja. Brojni nalazi upućuju na postojanje privatnog
vlasništva, društvene hijerarhije, religije, umetnosti, a u sferi
proizvodnje ostali su na tradicionalnim izvorima hrane i nikada nisu
postali ni zemljoradnici ni stočari.
Ljudske
zajednice iz starijeg kamenog doba (paleolita) na tlu Srbije razvile su
kulture mlađeg kamenog doba (neolita) koje uz lovačko-sakupljačku
ekonomiku razvijaju i zemljoradnju i stočarstvo. Tome je svakako
pogodovala i toplija klima. Neolitska kultura na prostoru i severno i
južno od Save i Dunava razvijala se od 5300 do 3200 godina pre n.e. a
najznačajnija nalazišta su Starčevo i Vinča. Na osnovu arheoloških
iskopavanja može se pretpostaviti da su ove ljudske zajednice podizale
kuće jednu pored druge, oblepljene blatom, izmešanim sa plevom. Podovi
su bili od nabijene zemlje, a krovovi od pruća i slame. Domaćinstva su
posedovala raznovrsno posuđe.
Alatke
i oružje bili su od uglačanog kamena, a nakit od školjki. LJudske
zajednice koje su stvorile starčevačku i vinčansku kulturu bile su
podložne seobama usled unutrašnjih razloga, ali i spoljnih. Tako
dolaskom ljudi iz Anadolije i Panonije menja se etno-kulturna slika i
nestaju vinčanske zajednice a na njihovom prostoru stranci počinju sa
upotrebom metala, čime počinje nova epoha ljudske istorije.

Votivna kolica. Dupljaja, lok. Grad, Bela Crkva, NMB

Oko
1900. godine pre n.e. obrazuju se prva žarišta kulture bronzanog doba u
Banatu (moriška), Sremu (vinkovačka), severozapadnoj Srbiji
(Belotić-Bela Crkva), južnom Pomoravlju (Bubanj-Hum III-Slatina).
Ljudske zajednice bronzanog doba severno i južno od Save i Dunava
vekovima su živele mirnim životom. On je poremećen oko 1425. godine pre
n.e. prodorom ljudi sa severa (tzv. kultura grobnih humki) koji su
imali bronzano oružje - mačeve, bodeže sekire. Ta pomeranja ljudi
nastavila su se i tokom narednih vekova a doprla su čak do Egipta.
Arheološki nalazi iz perioda 1125. do 750. godine pre n.e. upućuju na
zaključak da se tada stvara nova kultura - gvozdenog doba, a dolazi i
do oblikovanja prvih istorijski poznatih etničkih grupacija i
unutrašnjosti Balkanskog poluostrva: Dardanaca, Tribala, Ilira i
Tračana. U vremenu od 1200. do 1000. godine pre n.e. na Kosovu, u
Pomoravlju, Sremu, Bačkoj i Banatu podižu se jednoobrazna naselja,
proizvodi se jednako posuđe, a način sahranjivanja je takođe istovetan.
Zemljoradnja je bila razvijena: seju se pšenica i ječam, uzgajaju,
ponajviše, goveda, svinje i konji, a znatno manje ovce i koze.
Gvozdeno
doba na tlu Srbije vezano je za dolazak Trako-Kimeraca iz
kavkasko-pontskih oblasti oko 725. godine n.e. Oni su doneli niz novih
kulturnih dobara kao što su oružje i nakit napravljeni od gvožđa. U
sledećih 200 godina stabilizovana je kultura gvozdenog doba i izvršena
su jasna razgraničenja između etničkih grupa. Vremenom je uspostavljena
živa razmena dobara između etno-kulturnih grupa, koje se počinju
raslojavati. Najbolji dokaz su arheološka nalazišta sa luksuznim
predmetima proizvedenim u Grčkoj. Bogata nalazišta svedoče i o
helenizaciji Tribala i Dardanaca. No nikako se ne može govoriti o
njihovom iščezavanju, jer u nastupajućim vekovima oni su vodili prave
ratove protiv makedonskih kraljeva. U periodu od 300-100. godine pre
n.e. Dardanci su, prema istorijskim izvorima, sačuvali svoju
individualnost i samosvest, a izvanrednih dokaza za to ima čak i u 3.
veku n.e.
Mlađe gvozdeno doba na tlu Srbije obeleženo je dolaskom Kelta i prodorima helenističke
civilizacije. Keltski izaslanici susreli su se sa Aleksandrom Velikim na Dunavu 335. godine pre n.e. a posle Aleksandrove
smrti prešli su Savu i Dunav.
Njihova
pustošenja po Dardaniji, Makedoniji i srednjoj Grčkoj zaustavljena su
grčkom pobedom kod Delfa 279. godine pre n.e. Po povlačenju, a u daljim
decenijama Kelti su pokorili Tribale, deo autarijatske teritorije i
zajedno s njima obrazovali moćno pleme Skordiska. Oni su prvi na tlu
Beograda sagradili naselje.
Početkom
nove ere Rimljani su zauzeli sve zemlje Balkanskog poluostrva, pokorili
i Dardance i Skordiske, ali njihovu kulturu nisu uništili. Skoro tri
stotine godina starobalkanska plemena, iako pod rimskom vlašću, živela
su autohtono, negujući tradicionalnu kulturu, a tek potom integrišu se
u političku i kulturnu istoriju Rimske Imperije.
U rimskoj administrativnoj podeli
najveći deo današnje Srbije pripadao je provinciji koja se zvala Gornja
Mezija. Ova provincija poslužila je kao placdarm imperatoru Trajanu da
sa vojskom pređe Dunav kod Rama i Tekije, pokori Dečane i formira
provinciju Dakiju. Tada na kraju 1. veka n.e. Rimsko Carstvo imalo je
najveće prostranstvo. Istovremeno, to je i vreme kada se osnivaju novi
i jačaju stari gradovi u Meziji i Panoniji. Dunavski gradovi postali su
važni odbrambeni punktovi kada su se Rimljani povukli iz Dakije (oko
272. godine n.e.) i utvrdili na desnoj obali Dunava. Bez obzira na
organizovanost Rimljana i jačinu njihove granice (limesa) varvarska
plemena neprestano su napadala granične provincije što je permanentno
slabilo Carstvo.
Posle podele
Rimskog Carstva 395. godine n.e. na Zapadno i Istočno (Vizantija) ovo
drugo je nasledilo neprestane borbe sa varvarima na Dunavu. U vreme
Justinijana (527-565) došlo je do stabilizacije stanja, ali potom je
usledila najezda Avara i Slovena čija su pustošenja zaustavljena tek
njihovim porazom pod Carigradom 626. godine. U toj slovenskoj masi
nalazili su se i Srbi. Po vizantijskom izvoru njima je car Iraklije
(610-641) dozvolio da se nasele oko Soluna što su oni i učinili, ali su
se kasnije povukli na sever. Zahvaljujući takođe istom vizantijskom
izvoru znamo da su se prvi srpski kneževi (arhonti) zvali Višeslav,
Radoslav, Prosigoj i Vlastimir.
Najstarija
istorija Srbije sve do Nemanje bila je u znaku neprestanih borbi, bilo
sa Bugarskom, bilo sa Vizantijom, uz istovremenu unutrašnju borbu
srpskih kneževa - članova iste familije za prevlast. Vrhovna vlast
Vizantije pogodovala je i hristijanizaciji Srba u drugoj polovini 9.
veka što je bilo delo, uglavnom, učenika Ćirila i Metodija. Od treće
decenije 12. veka Ugarska postaje treća država koja će uticati na
istoriju Srba. U ugarsko-vizantijskim borbama 1165-1167. godine prvi
put se spominje ime Stefana Nemanje, koji je prvih godina svoje
vladavine upravljao Toplicom, Ibrom, Rasinom i Rekom. Posle sukoba sa
bratom Tihomirom, Nemanja je postao raški veliki župan verovatno 1166.
godine. Nemanjini pokušaji da se osamostali doveli su ga u sukob sa
vizantijskim carem Manojlom I Komninom. Pobedio je car; Nemanja je bio
zarobljen i odveden u Carigrad, ali bio je vraćen u Srbiju gde je kao
vazal ostao lojalan caru Manojlu I do njegove smrti (1180. godine).
U
razdoblju od 1180. do 1190. godine Nemanja je ofanzivnom politikom,
koristeći se teškoćama Vizantije (bugarski ustanak, krstaši), uspeo da
znatno proširi srpsku državu. Na jugu je uspeo da osvoji Metohiju i
Kosovo. Dalje proširenje došlo je pripajanjem niške oblasti, Dubočice,
Vranja, Biničke Morave, zemalja istočno od Južne Morave i Reke. U isti
red pada i prisajedinjenje oblasti između Zapadne i Velike Morave
(Levač, Belica, Lepenica). Na zapadu Nemanja je osvojio Duklju sa
primorskim gradovima (Ulcinj, Bar, Kotor) koju je na upravu predao sinu
Vukanu. Pokušaji Nemanje i njegove braće Miroslava i Stracimira da
osvoje Dubrovnik nisu urodili plodom. Tako je Nemanja uspostavio i
učvrstio svoju vlast na teritoriji od Kotora do Sofije sa centrom u
Rasu gde su stolovali srpski episkopi Jevtimije i Kalinik. Tokom svoje
vladavine Nemanja je izdašno pomagao sveštenstvo, a iza sebe ostavio je
velike zadužbine.